Zeyd bin Sâbit Kimdir?
Zeyd bin Sâbit, İslam’ın erken dönemindeki en önemli sahabelerden biri olup özellikle vahiy kâtibi olarak üstlendiği rol ile tanınır. Medine’de doğmuş ve Ensar’dan (Medine’nin yerli Müslüman halkından) bir sahabe olmuştur. İslam’ın tebliğ sürecine ve Kur’an-ı Kerim’in korunmasına olan katkıları, onu İslam tarihinde eşsiz bir yere taşımıştır.
Erken Hayatı ve Müslüman Oluşu
Zeyd bin Sâbit, Medineli bir kabile olan Hazrec’e mensuptur. Henüz çocuk yaşta Müslüman olmuş ve kısa sürede İslam’a olan bağlılığı ile dikkat çekmiştir. 11 yaşında İslam’ı kabul eden Zeyd, Bedir Savaşı’na katılmak istemiş ancak yaşı küçük olduğu için Peygamber Efendimiz (s.a.v.) tarafından orduya alınmamıştır. Bununla birlikte Zeyd, İslam’a olan bağlılığını başka şekillerde göstermiş ve Peygamberimizin dikkatini çekmiştir.
Vahiy Kâtibi Olarak Görevi
Zeyd bin Sâbit, Kur’an-ı Kerim’in yazıya geçirilmesinde önemli bir rol üstlenmiştir. Peygamber Efendimiz (s.a.v.), inen ayetlerin korunması için vahiy kâtiplerini görevlendirmiştir ve Zeyd bin Sâbit, bu ekibin başında yer almıştır. Zeyd’in bu görevi, yazıya olan hâkimiyeti ve zekâsıyla birleşmiş, Kur’an ayetlerinin güvenilir bir şekilde yazılmasını sağlamıştır.
- Dil Bilgisi Yeteneği: Zeyd, Arapça dışında İbranice ve Süryanice gibi dilleri de öğrenmiş, bu yeteneğiyle diplomatik yazışmalarda da görev almıştır. Peygamberimizin talebiyle bu dilleri kısa sürede öğrenerek İslam’a katkıda bulunmuştur.
Kur’an’ın Mushaf Haline Getirilmesi
Peygamberimizin vefatından sonra, özellikle Yemame Savaşı sırasında hafızların şehit edilmesi, Kur’an-ı Kerim’in yazılı olarak korunmasının önemini artırmıştır. Hz. Ebû Bekir’in halifeliği döneminde Zeyd bin Sâbit, Kur’an-ı Kerim’in bir araya getirilmesi görevini üstlenmiştir. Bu süreçte:
- Yazılı metinler ve hafızların ezberleri kontrol edilmiştir.
- Ayetlerin doğruluğu, şahitlerle teyit edilmiştir.
- Mushaf haline getirme süreci tamamlanmış ve bu Mushaf Hz. Ebû Bekir’e teslim edilmiştir.
Hz. Osman döneminde ise, Kur’an’ın farklı lehçelerde okunmasından kaynaklanan ihtilafların önlenmesi için Mushaf’ın çoğaltılması görevi yine Zeyd’e verilmiştir. Bu çalışmada Zeyd, Kureyş lehçesini esas alarak yeni nüshalar hazırlamış ve İslam şehirlerine göndermiştir.
Zeyd bin Sâbit’in Feraiz (Miras Hukuku) Alanındaki Üstün Bilgisi
Zeyd bin Sâbit, İslam hukuku alanında özellikle feraiz (miras hukuku) bilgisiyle tanınmış ve bu konuda sahabeler arasında en önde gelen isimlerden biri olmuştur. Peygamber Efendimiz (s.a.v.), Zeyd’in bu alandaki üstün bilgisini şu ifadelerle övmüştür: “Ümmetim içinde feraizi en iyi bilen Zeyd’dir” (Tirmizî, “Menâḳıb”, 32). Bu övgü, onun ilmî birikimini ve İslam hukukundaki yetkinliğini açıkça ortaya koymaktadır.
Zeyd’in feraiz konusundaki derinliği, yalnızca kendi döneminde değil, sonraki nesillerde de etkili olmuştur. Tâbiîn âlimlerinden Mesrûk bin Ecda‘, Zeyd’in bu konudaki görüşlerini değerlendirirken, Kur’an’da geçen “ilimde derinleşenler” anlamındaki “râsihûn” kavramıyla onun ilmî seviyesine telmihte bulunmuştur. Ayrıca, Abdullah bin Mes‘ûd’un bazı görüşlerine Zeyd’in tercih edildiği durumlar olmuştur (Dârimî, “Ferâiz”, 8). Zeyd’in miras hukuku ile ilgili görüşlerinin İslam hukukunun önemli isimlerinden İmam Şâfiî üzerinde de etkili olduğu bilinmektedir (DİA, XXXII, 248).
Hâkim en-Nîsâbûrî, Zeyd’in feraiz konusundaki içtihatlarının tüm sahabeler tarafından birer hüccet (delil) olarak kabul edildiğini belirtmiştir (el-Müstedrek, IV, 371). Bu, Zeyd’in yalnızca bilgisiyle değil, aynı zamanda kararlarının evrensel bir kabul gördüğüyle ilgili önemli bir referanstır. Ayrıca, bazı çağdaş kaynaklar, Zeyd bin Sâbit’i feraizle ilgili eser kaleme alan ilk kişi olarak anmaktadır (M. Mustafa el-A‘zamî; DİA, XII, 363).
Zeyd’in feraiz konusundaki öncülüğü, Resûlullah döneminde verdiği fetvalarda da açıkça görülür. Sahabe arasında fetva veren isimlerden biri olarak Zeyd’in bu fetvalarının büyük çoğunluğunun feraizle ilgili olduğu düşünülmektedir. Onun detaylı hesaplamaları, adaletli paylaşım anlayışı ve hukuki meselelerdeki titizliği, İslam toplumunun sosyal düzenine önemli katkılar sağlamıştır.
Bu miras, İslam hukuku literatürünün temellerinde Zeyd bin Sâbit’in derin etkisinin bulunduğunu göstermektedir.
Vefatı ve Mirası
Zeyd bin Sâbit, Hicri 45 yılında Medine’de vefat etmiştir. Onun vefatı, İslam toplumu için büyük bir kayıp olarak görülmüştür. Zeyd’in Kur’an-ı Kerim’in korunmasındaki rolü ve İslam’a yaptığı diğer katkılar, onu İslam tarihinde eşsiz bir konuma yerleştirmiştir.
Zeyd bin Sâbit’in İslam Tarihindeki Önemi
- Kur’an’ın Korunması: Zeyd’in Mushaflaştırma sürecindeki titiz çalışmaları, Kur’an’ın değişmeden günümüze ulaşmasını sağlamıştır.
- Bilimsel Çalışmalar: Zeyd’in matematik ve hukuk alanındaki çalışmaları, İslam toplumunun düzenine katkıda bulunmuştur.
- Diplomasi ve Dil Yeteneği: Birden fazla dilde uzmanlaşarak İslam’ın mesajını farklı toplumlara ulaştırmada görev almıştır.
Zeyd bin Sâbit, hem dini hem de dünyevi ilimlerdeki başarısıyla İslam’ın ilk dönemlerinde önemli roller üstlenmiş bir sahabedir. Vahiy kâtibi olarak Kur’an’ın korunmasındaki katkıları, İslam tarihindeki yerini kalıcı kılmıştır. Onun hayatı, İslam’a hizmet etme konusundaki azmin ve sadakatin bir örneğidir.
